Stres

Trudno nie zgodzić się z twierdzeniem, że nie wszystkie choroby i przypadłości zdrowotne traktowane są równie poważnie, co inne. Wpływ na taką sytuację ma nie tylko brak społecznej świadomości w zakresie niektórych problemów zdrowotnych, ale również tendencja do bagatelizowania tych chorób, które nie wiążą się z natychmiastowo występującymi, poważnymi objawami. Jednym z przykładów może być stres, który może prowadzić do rozwinięcia się wielu zagrażających zdrowiu chorób. Czym jest stres, skąd się bierze, jakie problemy może powodować? Na te pytania odpowiadamy w naszym artykule!

Stres - co to takiego? Definicje stresu

Stres to zjawisko występujące jako odpowiedź organizmu na stawiane przed nim wymagania. Mowa tutaj zarówno o oczekiwaniach fizycznych, jak i psychicznych, które mają ogromny wpływ na życie człowieka. Stres to naturalna reakcja organizmu, która w tej czy innej formie występuje u każdego człowieka. Mówi się, że stres posiada - oprócz negatywnych - także dobre strony. W określonych warunkach może mobilizować organizm do reakcji, motywując do działania, na przykład zwiększając produktywność. W większości przypadków długotrwały stres jest niezwykle szkodliwy dla zdrowia, prowadząc do wykształcenia wielu problemów natury fizycznej i psychicznej. Trudno jest znaleźć granicę między “dobrym stresem” a przewlekłym stresem, który prowadzi do powstawania groźnych powikłań. Z tego powodu sugeruje się podział stresu na podstawie reakcji na jego pojawienie:

• Eustres - to rodzaj stresu, który pozytywnie mobilizuje do działania, wspomniany wcześniej dobry stres.
• Dystres - to rodzaj stresu powstający w wyniku reakcji organizmu na zagrożenie i inne nieprzyjemne i stresujące sytuacje, pod wpływem stresora.
• Neustres - neutralny bodziec stresowy, który w przypadku niektórych osób można uznać za eustres lub dystres.

Jedną z najbardziej wpływowych teorii stresu dotyczących relacji między stresorem, podmiotem stresu a otoczeniem - jest teoria Lazarusa i Folkman. Teoria Lazarusa i Folkman stawia nacisk na stres psychologiczny, przedstawiając podstawowe zagadnienia z nim związane, opisując go w kontraście do stresu biologicznego. Lazarus określa także strategie radzenia sobie ze stresem (w tym kontekście “radzenie sobie” określa jako stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań). Uznaje się, że prace Lazarusa i Folkman stanowią doskonałe omówienie podstawowych zagadnień związanych ze stresem psychologicznym.

Fazy stresu, opisane przez Hansa Selyego (który wprowadził do nomenklatury pojęcie stresu, poświęcając mu ponad 50 lat pracy naukowej), pozwalają lepiej zrozumieć naturę i działanie stresu. Hans Seley w wyróżnił 3 główne fazy stresu:

1. Faza alarmowa, to wstępna faza zaskoczenia i niepokoju, składająca się na stadium szoku i przeciwdziałania szokowi.
2. Faza odporności, to druga faza, w której organizm skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń “radzi sobie” ze stresorem. W tej fazie istnieje szansa, że organizm poradzi sobie ze stresogenną sytuacją. Jeśli podmiot nie przestanie się stresować, przechodzi do fazy trzeciej.
3. Faza wyczerpania, to odpowiedź na wcześniejsze pobudzenie organizmu i wyrzut adrenaliny. Wynikiem wcześniejszego wysiłku i stresu jest wyczerpanie organizmu.

Stres jako choroba cywilizacyjna

Stres i wynikające z niego problemy uznaje się współcześnie za problem cywilizacyjny, czyli taki, który powiązany jest ze wzrastającym tempem rozwoju cywilizacyjnego i technologicznego. To duża grupa różnorodnych schorzeń, do których zalicza się między innymi alergie, nowotwory, choroby układu krążenia czy otyłość. Choroby cywilizacyjne to ogromny i stale rosnący problem - uznaje się bowiem, że z ich powodu umiera rokrocznie nawet około 40 milionów osób.

Powstawanie chorób cywilizacyjnych wynika najczęściej ze złego trybu życia, do którego nie jest przystosowany organizm człowieka. Rosnące tempo życia, niewielka aktywność fizyczna, życie w ciągłym biegu - przekładają się na wiele problemów fizycznych i psychicznych. Stres jest jednym z nich, powodując groźne powikłania.

Jak działa stres - biologia

Biologia stresu jest dość dobrze poznana, dzięki czemu możemy z łatwością rozpoznawać jego skutki, proponować działania profilaktyczne oraz leczyć efekty chronicznego stresu.

W reakcji stresowej biorą udział dwa systemy; podwzgórze-przysadka-nadnercza oraz współczulny układ nerwowy. Współczulny układ nerwowy odpowiedzialny jest za zakodowaną reakcję walki lub ucieczki. To właśnie za jego sprawą, pod wpływem stresora (bodźca powodującego stres, sytuacji stresowej) dochodzi do pobudzenia nadnercza i wydzielenia adrenaliny. Objawy reakcji stresowej to w tym przypadku przyspieszenie tętna, oddechu, rozszerzenie oskrzeli czy źrenic. Hamowane są również procesy trawienne, następuje odpłynięcie krwi do mięśni, mózgu oraz serca.

Współczulny układ reakcji odpowiada za natychmiastową reakcję na stres - nieco inaczej funkcjonuje system podwzgórze-przysadka-nadnercza, którego zadaniem jest aktywacja po jakimś czasie od wystąpienia stresora. Przysadka, pobudzana przez podwzgórze, wydziela kortykoliberynę, pod wpływem której przedni płat przysadki wydziela hormon znany jako kortykotropina. W korze nadnerczy kortykotropina wydziela natomiast glukokortykoidy. W tym procesie wydzielany jest między innymi kortyzol, który nazywany jest często hormonem stresu.

Kortyzol i stres

Kortyzol to hormon steroidowy, który ma niezwykle ważną rolę w procesie stresu. Jego najważniejszym i głównym zadaniem jest zwiększenie poziomu cukru we krwi w reakcji na stresor. Kortyzol, poza sytuacjami stresowymi, zwiększa stężenie glukozy we krwi także w innych przypadkach, pod wpływem różnorodnych bodźców - przykładem może być aktywność fizyczna.

Działanie kortyzolu powiązane jest z podwyższonym zapotrzebowaniem organizmu na energię w sytuacjach stresowych. Dzięki kortyzolowi, wydzielane adrenalina i noradrenalina działają wydajniej, co potencjalnie pozwala organizmowi lepiej radzić sobie ze stresującą sytuacją.

Hormon stresu oddziałuje nie tylko na adrenalinę. Oprócz tego wiąże się go z gospodarką białkową, węglowodanową, tłuszczową czy wodno-elektrolitową. Wpływa także na działanie układu odpornościowego, wydzielanie kwasu żołądkowego, przyswajalność wapnia i fosforu.

Badania kortyzolu, wykonywane po nieprzespanej nocy i na czczo, stanowią ważną podstawę diagnostyczną, która pozwala wykryć wiele różnych - często poważnych - chorób. Mowa tu między innymi o depresji, gruczolaku przysadki, nowotworach, niedoczynnościach nadnerczy czy przysadki.

Obniżony kortyzol w połączeniu z silnym stresem - może doprowadzić do sytuacji zagrażającej życiu. Ostra niewydolność kory nadnercza, nazywana również przełomem nadnerczowym - wymaga natychmiastowej pomocy ze strony lekarza.

Diagnostyka stresu - skala stresu według Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a

Stres to temat, który łączy się nie tylko z biologią, ale również i psychologią. W 1967 roku dwaj psychiatrzy - Thomas Holmes i Richard Rahe - zaproponowali skalę stresu, która powstała w oparciu o przeprowadzane na bazie 5000 osób badania.

Badania przeprowadzone przez specjalistów przeprowadzone były w formie kwestionariusza zawierającego 43 losowe zdarzenia. Badani mieli także za zadanie zaznaczać te wydarzenia, w których uczestniczyli w ostatnim roku życia. Badacze, kierując się określoną wcześniej ilością punktów przynależnych każdemu opisanemu zdarzeniu - sumowali wybrane przez każdego badanego sytuacje.

Statystyki wynikające z badania jasno wskazywały na to, że u osób z najwyższą sumaryczną ilością punktów - ryzyko zachorowania na poważną chorobę zwiększało się wielokrotnie. Ludzie zdrowi w kwestionariuszach cechowali się zdecydowanie mniejszą zsumowaną ilością punktów. Uznaje się, że skala Holmesa i Rahe’a dość dobrze udowodniła powiązanie stresu z osłabieniem odporności i ogólnym złym wpływem na zdrowie.

Skala Rahe’a i Holmesa współcześnie stanowi ważne źródło odniesienia dla każdego, kto liczy się z profilaktyką stresu. Umożliwia ona samodzielne przeprowadzenie badania poziomu stresu oraz ocenę wyniku. Zaproponowana przez Holmesa i Rahe’a skala określa również ryzyko zachorowania na postawie wyniku kwestionariusza. I tak na przykład wynik powyżej 300 punktów oznacza niemalże 80% szansę na zachorowanie w ciągu dwóch następnych lat.

Wyniki uzyskane na podstawie badania Holmesa i Rahe’a mogą skłonić do prób wprowadzenia zmian w życiu celem eliminacji chronicznego stresu.

Przyczyny stresu - co wywołuje stres?

Istnieje jeszcze jedna ważna cecha opisywanej powyżej skali Holmesa i Rahe’a - podpowiada ona szereg czynników, które mogą powodować stres u dużych grup ludzi. Wśród popularnych stresorów, a więc bodźców wywołujących stres, Holmes i Rahe wymienili między innymi ślub, utratę bliskiej osoby, zwolnienie z pracy, przejście na emeryturę. Za najbardziej stresujące bodźce uczeni uznali śmierć współmałżonka, rozwód, separację i pobyt w więzieniu.

To może Cię zainteresować: Depresja poporodowa

Na tej podstawie łatwo ocenić, że stres w tej czy innej formie - obejmuje swoim działaniem różnorodne grupy ludzi. Radzenie sobie ze stresem to w wielu przypadkach kwestia indywidualna, jednak negatywne skutki stresu dopadają każdego, niezależnie od osobistej reakcji organizmu na stres.

Objawy stresu - jak rozpoznać nadmierny stres?

Chociaż skutki przewlekłego stresu odczuwa każdy, nie każdy organizm sygnalizuje stres takimi samymi objawami. Istnieje wiele symptomów, które wiążą się ze stresem. Za typowe przykłady objawów stresu można uznać:

• nerwowość
• wyczerpanie
• pocenie się
• przyspieszone tempo
• szybsze bicie serca
• tiki nerwowe
• problemy ze skupieniem uwagi
• bezsenność i inne zaburzenia snu
• problemy ze skupieniem
• czynności nawykowe (szczególnie u dzieci, np. obgryzanie paznokci i skórek)
• problemy z odżywianiem
• huśtawki nastroju
• zwiększone spożycie potencjalnie uzależniających substancji (tytoń, alkohol)
• problemy z libido
• depresja
• spadek odporności

Negatywne skutki stresu - powikłania

Chociaż pozytywny stres ma swoje plusy - współczesna medycyna nie ma wątpliwości co do negatywnych skutków przewlekłego stresu, które potrafią siać spustoszenie w organizmie. Skutki długotrwałego stresu dzielą się na te, które dotykają fizycznej i psychologicznej sfery organizmu.

Z uwagi na to skutki długotrwałego stresu podzielić można na somatyczne i psychosomatyczne.

Stres psychologiczny może objawiać się występowaniem wielu różnorodnych zaburzeń, takich jak melancholia, depresja, zaburzenia lękowe, zespół wypalenia zawodowego czy zaburzenia adaptacyjne.

Somatyczne powikłania stresu to na przykład choroby układu krążenia (w tym choroby serca, jak na przykład zespół złamanego serca czy zamknięcie tętnic wieńcowych), choroby układu pokarmowego (wrzody żołądka i dwunastnicy), nowotwory.

Warto pamiętać o tym, że zarówno skutki somatyczne, jak i psychosomatyczne - zazębiają się ze sobą. Badania wskazują na to, że zaburzenia psychiczne wywołane przez silny stres mogą doprowadzić organizm do stanu obniżenia odporności, skutkując zwiększonym ryzykiem chorób z autoagresji, czyli autoimmunologicznych przypadłości takich jak stwardnienie rozsiane, choroba Leśniewskiego-Crohna czy Hashimoto.

Biorąc pod uwagę objawy i skutki - nie można mieć wątpliwości, że stres jest szkodliwy i wyjątkowo groźny dla zdrowia i życia. Czy istnieją zatem sposoby, by unikać stresu, radzić sobie ze stresem, uodpornić się na stres? Owszem!

Profilaktyka stresu - jak radzić sobie ze stresem?

Problem stresu dotyczy każdego człowieka - w mniejszym lub większym stopniu, niezależnie od osobistej odporności na stres. Każda zdrowa osoba bywa zestresowana. Zmiana pracy, problemy w domu, zmiana miejsca zamieszkania, kłopoty ze zdrowiem, rozstanie czy utrata kogoś bliskiego - istnieje niezliczona liczba stresorów, które mogą powodować odczucie stresu i wywoływać związane z nim objawy. Jakie sposoby radzenia sobie ze stresem warto wybrać, by poradzić sobie z tak poważnym i powszechnym problemem?

Sposoby na stres to mocno indywidualna kwestia - istnieje jednak szereg technik i czynności, które powszechnie uznaje się za skuteczne metody radzenia sobie ze stresem.

Dobrym sposobem na adaptację i zwiększenie odporności na stres jest zdrowe odżywanie, regularny sen i pozostawianie sobie czasu na odpoczynek. To, co jemy, ma ogromny wpływ na nasze życie; nie tylko od strony składników, ale również od strony poprawy humoru. Czerpanie przyjemności z celebrowania posiłku to jeden z najprostszych sposobów walki ze stresem. Długi sen wpływa na zdrowie całego organizmu, pozwalając podnieść odporność na stres, który zdecydowanie bardziej daje się nam we znaki w chwili zmęczenia. Warto także pamiętać o tym, że każdy zasługuje na przerwę - dobry balans między pracą a czasem wolnym to podstawa walki ze stresem!

Nieoceniona jest także aktywność fizyczna. Regularne ćwiczenia wielokrotnie zmniejszają szansę zachorowania na wiele przypadłości cywilizacyjnych. Aktywność fizyczna pozwala rozładować emocje, poprawić samopoczucie, przywraca równowagę i spokój.

Z technik pozwalających radzić sobie ze stresem - bez wątpienia warto wymienić odpowiednie oddychanie. Z wieloma problemami natury psychicznej, często powiązanymi ze stresem (jak na przykład ataki paniki) zaleca się wykonywanie właśnie ćwiczeń oddechowych. Ćwiczenia oddechowe działają, ponieważ jednym z objawów somatycznych stresu i ataków paniki jest wzrost ciśnienia krwi, które wiąże się ze wzrastającym tętnem i kołataniem serca - a także przyspieszonym oddechem. Regulowanie oddechu pozwala zwalczyć objawy i przywrócić spokój.

Istnieją także metody pozwalające na wyrobienie częściowej odporności na stres. Mowa tu między innymi o medytacji i osobistych rytuałach, które pozwalają w ten czy inny sposób odstresować się na przykład po wyjątkowo ciężkim dniu w pracy. W znalezieniu odpowiednich sposobów walki ze stresem może pomóc psychoterapeuta.

W szczególnie poważnych przypadkach bardzo silnego stresu (na przykład stresu pourazowego) konieczna może być nie tylko psychoterapia, ale również farmakoterapia.

Stres pourazowy PTSD

Na tle różnorodnych zagadnień związanych ze stresem wyraźnie wyróżnia się PTSD (Post-traumatic stress disorder), czyli zespół stresu pourazowego. W powszechnej świadomości - głównie za sprawą mediów - PTSD kojarzone jest głównie z wojną, jako choroba towarzysząca żołnierzom po powrocie z frontu wojennego. Nie każdy wie jednak, że zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiatryczne, które może wystąpić u każdej osoby, która w danej sytuacji doświadczyła wyjątkowo traumatycznego przeżycia, pod którego wpływem stres wzrasta do wyjątkowo wysokiego poziomu.

Do zdiagnozowania PTSD konieczne jest spełnienie kilku wymagań. Do koniecznych warunków zalicza się konkretne symptomy kliniczne, takie jak:

• przeżycie wyjątkowo traumatycznego wydarzenia, takiego jak wypadek, poważny uraz, naruszenie integralności danej osoby, zaobserwowanie śmierci bliskiej osoby itp.
• powracające wspomnienia wydarzenia
• powracające sny dotyczące traumatycznego wydarzenia
• odczuwanie emocji kojarzących się z wydarzeniem, które spowodowało traumę
• towarzyszący choremu przewlekły, bezzasadny niepokój
• unikanie wszystkim myśli, czynności i zagadnień nawiązujących w jakikolwiek sposób do traumy
• wyparcie z pamięci części wspomnień dotyczących traumy
• problemy z zakresem odczuwania emocji, w szczególności wyższych (np. miłość)
• pobudzenie, hiperaktywność, brak kontroli nad emocjami

Zespół stresu pourazowego to niezwykle poważny problem, który - nieleczony - może prowadzić nawet do śmierci. Dlatego tak ważne jest szybkie diagnozowanie, a następnie leczenie zespołu stresu urazowego. Terapia PTSD zakłada najczęściej farmako- i psychoterapię.

W XXI wieku, być może bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, stres należy traktować jako chorobę poważną, która może skutkować licznymi, niepokojącymi powikłaniami. Na szczęście - ze stresem można radzić sobie skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń spowodowanych jego obecnością; pomaga w tym odpowiednia profilaktyka stresu, a także kontakt z lekarzem, który z łatwością pomoże i doradzi w zakresie wszystkich możliwości leczenia stresu, po które możemy sięgnąć, aby poradzić sobie z chronicznym i długotrwałym stresem.